Nýtt kalt stríð?

Það lítur út fyrir að Bandaríkin séu að boða nýtt kalt stríð. Í þetta skipti verða Kína og Rússland andstæðingarnir. Bandaríkin voru um tíma eina ríkið sem kalla mátti heimsveldi. Þegar þeim fór að verða ljóst að þau gætu ekki viðhaldið þeirri stöðu, virðast þau hafa dustað rykið af gömlum hugmyndum og ákveðið að hefja nýtt kalt stríð. Ég ætla að leyfa mér að spá því að þau áform muni fara út um þúfur.

Ég hef stundum hlustað á mann að nafni Kishore Mahbubani. Hann er fyrrverandi utanríkisráðherra Singapúr og á að baki langan feril sem diplómati. Hann segir að þegar hann ferðist um heiminn og tali við ráðamenn og framámenn, þá séu þeir bandarísku eins og á annarri plánetu. Í Asíu, Mið-Austurlöndum og Afríku snúist allt um efnahagslega framþróun, viðskipti, samvinnu og að leggja á ráðin um það hvernig eigi að fjármagna metnaðarfull verkefni. Í Bandaríkjunum hins vegar sé ekki mikill áhugi á þessu. Þar eigi stórveldakeppni hug ráðamanna allan. Þeir virðist ekki vera í nokkrum tengslum við restina af heiminum og ímyndi sér að þeir geti þröngvað upp á ríki heims framtíðarsýn sem lítill áhugi sé á. Eftir að kalda stríðinu lauk boðuðu Bandaríkjamenn frjálsa alþjóðlega samkeppni, en á undanförnum árum hafa þeir verið að hverfa frá þeirri stefnu. Dæmi um þetta eru aðgerðir þeirra gegn kínverska símtækjaframleiðandanum Huawei þar sem þeir hafa beitt ríki, einkum bandalagsríki sín, þrýstingi að kaupa ekki símakerfi frá fyrirtækinu. Sú stefna að beita viðskiptaþvingunum hefur á sama tíma farið úr böndunum. Þessar viðskiptaþvinganir flækja alþjóðleg viðskipti og valda ríkjum, sem þeim er ekki beint gegn, tjóni. Svo hafa bæst við þvinganir sem er beint gegn þriðja aðila, það er að segja ríkjum sem kaupa ákveðnar vörur af Rússum og Kínverjum. Á tímum kalda stríðsins voru ekki mikil viðskipti milli blokkanna sem tókust á. En heimurinn er í dag gjörbreyttur og þessi stefnubreyting veldur mikilli óánægju. Bandaríkjamenn virðast ekki hafa borið gæfu til þess að endurskoða stefnuna frá því í kalda stríðinu. En það er sú stefna að skipta heiminum upp í bandamenn og andstæðinga og hafa stjórn á bandamönnunum með því að ala á ótta við andstæðingana.

Kínverjar sögulega ekki stundað heimsvaldastefnu. Á undanförnum áratugum hafa þeir haldið sig við það og einbeitt sér að uppbyggingu Kína. Bandaríkin lærðu heimsvaldastefnuna af evrópsku nýlenduveldunum sem höfðu mikið upp úr henni. En hvers vegna skyldu Kínverjar vilja læra nokkuð af heimsvaldastefnu Bandaríkjanna annað en að forðast hana? Zhang Weiwei, sem í dag er fræðimaður en starfaði áður sem túlkur Deng Xiaoping, segir að Kínverjar hafi fjárfest í innviðum á meðan Bandaríkjamenn fjárfestu í hernaði. Að hernaðarævintýrin hafi farið út um þúfur og gert Bandaríkin veikari á meðan Kína varð sterkara. Bandaríkjamenn virðast líta svo á að allir hugsi eins þeir sjálfir. Þeir ímynda sér að Kínverjar bíði spenntir eftir að geta tekið upp sína stefnu. Að það sé lögmál stórveldanna og á þeim forsendum geti þeir geti þeir rekið í Asíu stefnu í anda kalda stríðsins byggða á ótta við Kína. Fyrrnefndur Kishore Mahbubani tók í áratugi þátt í starfi ASEAN, en það eru samtök tíu ríkja í Suðaustur-Asíu. Hann segir að meðal þeirra ríkja sé enginn áhugi á hugmyndum Bandaríkjamanna um hernaðaruppbyggingu á svæðinu. Áhuginn sé á efnahagsuppbygginu og að Bandaríkjamenn séu að tapa áhrifum sínum á svæðinu í hendurnar á Kínverjum þar sem þeir bjóði ekki framtíðarsýn í efnahagsmálum. Fyrrverandi forsætisráðherra Malasíu, Mahathir Mohamad, hefur sagt eitthvað á þá leið að landið hefði verið nágranni Kína í þúsund ár án þess að Kínverjar hafi ráðist á það, en að Portúgalar hafi komið á fimmtándu öld og hafi stuttu seinna verið búnir að leggja svæðið undir sig og farnir að stjórna með harðri hendi. Hann bætti því við að hann hefði engan áhuga á að þurfa að velja á milli Bandaríkjanna og Kína, en ef hann væri neyddur til þess myndi hann velja Kína. þegar ég hlusta á stjórnmálaskýrendur frá Asíu finnst mér að þeir gefi vestrænum hugmyndum um Kína ekki háa einkunn. Að hugmyndirnar verði til í myrkvuðu herbergi fremur en með skoðun á raunveruleikanum og sögunni. Saga Kína og mótun hugmynda þar hefur að mestu leyti farið fram án samskipta við Vesturlönd. Þá sögu og þær hugmyndir þekkja nágrannar Kína vel og þeir verða ekki sannfærðir um að kínverskt stórveldi muni reka sömu stefnu og þau vestrænu.

Ráðandi kenningar á Vesturlöndum um Rússland eru ekki settar saman af meiri vandvirkni en kenningarnar um Kína. Af þeim mætti ráða að Rússar hafi engar ályktanir dregið af falli Sovétríkjanna og vilji ólmir taka upp sömu stefnu og rak þá í þrot ekki fyrir löngu. Rússar líta í dag svo á að kaldastríðsstefna þeirra í Austur-Evrópu hafi verið mislukkuð. Hún kostaði þá stórfé og olli því að síðan þá ríkir þar mikið vantraust í þeirra garð. Stefna Sovétríkjanna í Mið-Austurlöndum fær heldur ekki háa einkunn. Rússneskur stjórnmálaskýrandi bar saman stefnuna þá og nú og sagði að áður hefðu arabaleiðtogar komið til Moskvu til að betla peninga og vopn, en nú komi þeir til þess að gera viðskiptasamninga. Í dag er stefnan sú að byggja upp samskipti við öll ríki heimshlutans. Þannig hafa þeir unnið að fríverslunarsamningum bæði við Íran og Ísrael, byggt kjarnorkuver í nokkrum löndum fyrir milljarða dollara og þróað samskipti við Sádi-Arabíu sem hefur skilað þeim samstarfi um að stjórna heimsmarkaðsverði á olíu. Ég hef oft hlustað á Pútín þar sem hann situr fyrir svörum. Hann lítur svo á að Bandaríkin muni fyrir rest neyðast til að endurskoða stefnu sína, að heimurinn sé að þróast á þann hátt að eitt ríki geti ekki haft yfirburðastöðu. Hann sér fyrir sér að það muni taka Bandaríkin um það bil áratug að sætta sig við það. Pútín hefur oft lýst þessari afstöðu og gerði það til dæmis á Valdai ráðstefnunni í fyrra. Þegar hann lýsir þessari sýn, þá gerir hann það eins og um borðleggjandi staðreynd sé að ræða, þannig að ég verð að draga þá ályktun að utanríkisstefna Rússlands taki mið af því að svo sé. Í salnum voru fulltrúar frá öllum heims hornum sem virtust taka þessum skilaboðum vel.

Bandaríkin hafa aldrei endurskoðað kaldastríðsstefnu sína í Mið-Austurlöndum og haldið sig við að skipta heimshlutanum upp í bandamenn og andstæðinga. Þegar Sádi-Arabía tók að vinna að bættum samskiptum við Íran þá má túlka það svo að þeir hafi verið að hafna kaldastríðsstefnunni. Á svipuðum tíma buðu þeir Assad Sýrlandsforseta á fund Arababandalagsins þar sem landið var að nýju tekið inn í bandalagið. Sádi-Arabía og Íran gerðu svo með sér formlegt samkomulag fyrir milligöngu Kínverja. Kínverjar eru því farnir að beita sér fyrir nýrri hugsun í heimshlutanum. Sádí-Arabía og Íran ásamt Egyptalandi gengu síðan í BRICS sem segja má að Kínverjar og Rússar veiti forystu. Tyrkir stefna á inngöngu líka, og gerist það munu öll fjögur þungavigtarríki Mið-Austurlanda eiga aðild að samstarfinu. Þegar ríki sem lengi hafa verið í bandalagi við Bandaríkin, eins og Sádí-Arabía og Tyrkland, ganga í BRICS þá ber ekki að túlka það sem svo að þau hafi skipt um hest og ætli sér að elda grátt silfur við Bandaríkin. Þau ætla sér einfaldlega að taka sér meira sjálfstæði í utanríkismálum og fá Bandaríkin til aðlaga sig að breyttum heimi. Kaldastríðsstefna Bandaríkjanna í Mið-Austurlöndum er því á fallanda fæti. Tilraunir Bandaríkjanna til að þróa samskipti við Indland hafa gengið brösuglega. Þeir eiga erfitt með að nálgast samskiptin út frá gagnkvæmum hagsmunum ríkjanna og sitja fastir í því að sjá Indland sem mótvægi við Kína. Á blaðamannafundi utanríkisráðherra Bandaríkjanna og Suður-Afríku gagnrýndi utanríkisráðherra Suður-Afríku löggjöf sem liggur fyrir Bandaríkjaþingi og boðar refsiaðgerðir gegn ríkjum sem hafa samstarf við Kínverja. Hún sagðist ekki geta ímyndað sér að nokkurt Afríkuríki með sjálfsvirðingu gæti sætt sig við slíka meðferð.

Það eru ekki lengur forsendur fyrir því að lítill hópur ríkja geti komist í þá stöðu sem evrópsku nýlenduveldin höfðu, né heldur að eitt ríki geti haft stöðu Bandaríkjanna einss og hún var við lok síðari heimsstyrjaldar. Andstæðingar Bandaríkjanna í þessu nýja kalda stríði ætla sér ekki að keppa um áhrif í heiminum á forsendum kalda stríðsins. Af orðum Pútíns að dæma sjá þeir fyrir sér að leyfa Bandaríkjunum að rembast við að fá ríki til fylgis við úreltar hugmyndir sem lítill áhugi er á þangað til þau gefast upp á því. Þeir líta svo á að tíminn vinni með sér og eru sjálfir að vinna að framtíðarsýn sem tekur mið af breyttum heimi. Sú sýn leggur áherslu á samstarf í efnahagsmálum og sinnir betur þörfum þróunarríkja. Dæmi um þetta er BRICS-samstarfið þar sem yfir þrjátíu ríki hafa lýst áhuga á að gerast aðilar.

Það verður að teljast líklegt að bandalagsríki Bandaríkjanna fari með tímanum að hafa efasemdir. Bandaríkin hafa alla tíð sett sig upp á móti því að Evrópa kaupi ódýrt gas af Rússum og nú hefur þeim tekist að fá Evrópu til að kaupa bandarískt gas á uppsprengdu verði. Og til að bíta höfuðið af skömminni eru Bandaríkin farin að lokka til sín með gylliboðum evrópsk iðnfyrirtæki sem eiga orðið erfitt með að standa undir rekstri vegna hækkunar á orkuverði. Bandaríkin eru einnig farin að þrýsta á Evrópu um að minnka viðskipti sín við Kína sem er orðið stærsta viðskiptaríki Evrópu. Það sem Evrópa fær í staðinn er að Bandaríkin verji Evrópu fyrir Rússum. En þá verður ógninni auðvitað viðhaldið. Evrópa situr föst í hugsanagangi kalda stríðsins og með tímanum gætu leiðtogar þar komast að því að þjóðum sem hafa hafnað þessu hlutskipti vegnar betur. Þær reka sjálfstæða utanríkisstefnu, verja sína eigin hagsmuni fremur en að þjóna öðrum, kaupa þar sem er ódýrast og selja þar sem fæst best verð.